Kącik logopedyczny

Rozwój mowy zależy od wielu różnych czynników, które warunkują jego prawidłowy przebieg.

 

Wpływ okresu prenatalnego na prawidłowy rozwój mowy

 

            Okres prenatalny jest to czas, kiedy między innymi formują się i rozwijają podstawowe organy odpowiedzialne za odbiór i nadawanie mowy. Wpływ niekorzystnych czynników działających na organizm matki może doprowadzić do powstania przeróżnych nieprawidłowości, objawiających się także zaburzeniami w późniejszym rozwoju mowy. Pierwsze miesiące życia wewnątrzmacicznego to początek ćwiczenia ruchów artykulacyjnych, fonacyjnych i oddechowych. Wtedy rozwijają się też podstawy funkcji odbiorczej mowy. Badania wykazały, że 4-5 miesięczny płód reaguje na bodźce akustyczne w tym dźwięki mowy ludzkiej.  W tym czasie zapamiętywany jest głos matki i rytm jej serca. Po urodzeniu dźwięki te są wyraźnie przez dziecko wyróżniane.

Istotny jest odpowiedni sposób funkcjonowania matki w okresie prenatalnym. Należy minimalizować wszystkie czynniki, które stanowią potencjalne zagrożenie dla płodu, a co się z tym bezpośrednio wiąże, z powstaniem wad rozwojowych i zaburzeń funkcjonalnych. Dlatego matka powinna unikać zagrożeń. Do zachowań takich należą: dbanie o ogólną kondycję fizyczną, odrzucenie używek, uzupełnianie niedoborów słońca i świeżego powietrza poprzez niezbyt wzmożoną regularną aktywność fizyczną, unikanie  hałasu, unikanie miejsc potencjalnych zarażeń. Zdrowy styl życia wiąże się także
z odpowiednią dietą i uzupełnianiem niedoboru potrzebnych składników. Niezbędna jest zatem systematyczna kontrola medyczna.

            W okresie prenatalnym rozwija się podstawowy organ odbiorczy i nadawczy mowy tzn. mózg i drogi nerwowe. Prenatalna faza rozwoju dziecka to również okres tworzenia się i intensywnego treningu organu produkującego substancję foniczną, który tworzą nasada, krtań i płuca.  Szybko zaczynają wspólnie pracować mięśnie i nerwy. Najbardziej wrażliwe na początku są wargi. W czternastym tygodniu życia płodowego swą pracę rozpoczynają mięśnie potrzebne do ssania, chwytania oddychania i fonacji.  Kształtują się również struny głosowe,dzięki czemu dziecko jest zdolne do płaczu długo przed narodzeniem.  Treningiem mięśni, które po urodzeniu biorą udział w wytwarzaniu dźwięków mowy jest połykanie wód płodowych. Noworodek nie dokonałby pierwszego oddechu, gdyby nie wykonywał ćwiczeń ruchów oddechowych na wiele miesięcy przed narodzeniem.

            Wywiad związany z przeszłością położniczą jest ważnym czynnikiem
w ocenie rokowań aktualnej ciąży oraz rozwoju dziecka z niej urodzonego. Wpływ na prawidłowy rozwój dziecka ma również wiek ojca i matki.

Powszechnie wiadomo, że kobiety ciężarne są pod szczególną ochroną. Różne szkodliwe czynniki mają wpływ na zdrowie matki mogą też wpływać na rozwój płodu. Do takich czynników zaliczamy między innymi: choroby, z którymi styka się przyszła matka, przyjmowane leki, stosowane używki (papierosy, alkohol, narkotyki) czy przeżywany przez nią długotrwały stres. Zarodek bowiem, zawłaszcza jego organy przechodzące właśnie aktywny okres wzrostu, są ogromnie podatne na wszystkie bodźce fizyczne i chemiczne, zarówno sprzyjające, jak i szkodliwe.

 

Karmienie piersią i prawidłowe połykanie

 

            Karmienie piersią jest bardzo ważne dla rozwoju dziecka nie tylko ze względu na naturalną ochronę przed bakteriami, stały emocjonalny kontakt z matką, ale także wpływa na prawidłowy rozwój aparatu artykulacyjnego.

Podczas karmienia niemowlę należy układać prawie pionowo. Poziome ułożenie niemowlęcia powoduje słaby wzrost doprzedni żuchwy oraz utrudnia połykanie i oddychanie przez nos. Główka i tułowie powinny znajdować się nieco wyżej na ramieniu matki. Wargi powinny objąć brodawkę wraz z otoczką, a żeby żuchwa mogła przemieszczać się ku przodowi. Karmienie naturalne jest znakomitym ćwiczeniem dla mięśni klatki piersiowej oraz mięśnia okrężnego warg, odpowiedzialnego za domykanie ust. Dziecko ssąc pierś nie przerywa oddychania przez nos. Ssanie wymaga pracy mięśni, które wpływają na prawidłowy wzrost żuchwy. Umożliwia to spływanie pokarmu bezpośrednio do przełyku ćwicząc prawidłowe połykanie i oddychanie przez nos. W wypadku konieczności dokarmiania dziecka przez smoczek, powinien on jak najbardziej imitować warunki karmienia naturalnego. Dziecko musi mieć możliwość regulowania ilości pokarmu bez obawy zakrztuszenia się i konieczności przerwania oddychania. Brak bodźców dla rozwoju mięśnia okrężnego warg (związany ze sztucznym karmieniem) przyczynia się do oddychania przez usta. Prowadzi to do płaskiego układania języka, a tym samym sprzyja dysfunkcji połykania i w dużym stopniu może przyczynić się do powstania wad wymowy (w czasie artykulacji głosek język wsuwa się między zęby). Nie powinno się stosować smoczków lub gryzaków, pozornie blokujących jamę ustną.

            Pierwsze wokalizacje, jakie dziecko wytwarza to dźwięki samogłoskowe
i tylnojęzykowo-gardłowe. Nie wymagają one precyzyjnych ruchów języka i warg. Wraz ze wzmacnianiem mięśnia okrężnego ust i czubka języka podczas ssania artykulacja przenosi się ku przodowi jamy ustnej. Pojawiają się najpierw bańki ze śliny próby parskania wargami. Podsumowując u zdrowego dziecka, jeśli było ono w pierwszym półroczu karmione piersią nie pojawiają się wady artykulacyjne będące wynikiem dysfunkcji oddechowo-połykowej.

            Przedłużenie ssania ponad drugi rok życia utrudnia przejście połykania niemowlęcego na tryb połykania dorosłych.

            Karmienie naturalne jest, więc podstawową formą profilaktyki logopedycznej chroniącą przed powstaniem i utrwaleniem dysfunkcji oddechowo-połykowej, której następstwem są wady wymowy i zgryzu.

            Karmienie piersią jest pierwszą sytuacją, w której rozwijają się kontakty społeczne i emocjonalne. Dziecko obserwuje artykulatory matki, utrzymuje z nią kontakt wzrokowy. Podczas karmienia twarz dziecka zwrócona jest bezpośrednio do ciała matki, chłonie jej spojrzenie, czuje ono jej temperaturę, zapach, słucha rytmu jej serca. Podczas karmienia matka nie może się rozpraszać, musi być skoncentrowana wyłącznie na dziecku.

 

Prawidłowe oddychanie, a anomalie w uzębieniu

 

 

Oddychanie przez usta może nie tylko zaburzać rozwój artykulatorów, ale prowadzić do poważnych schorzeń całego organizmu. Wpływ oddychania na twarzo-czaszkę rozpoczyna się od pierwszego oddechu noworodka. Prawidłowe, fizjologiczne oddychanie przez nos wpływa korzystnie na kształtowanie szczęk. Patologiczne oddychanie przez usta przyczynia się do powstawania zaburzeń zgryzowych w postaci tyłozgryzu, zwężenia szczęki i zmian w stawie skroniowo- żuchwowym.

W okresie noworodkowym należy wspomagać domknięcie ust dziecka poprzez noszenie czapeczki zapinanej pod bródką lub zwiniętą pieluszką pod brodą, z równoczesnym nieznacznym uniesieniem głowy poduszeczką lub materacykiem. Szczególnie ważne jest to w czasie spacerów, kiedy dziecko śpiące na świeżym powietrzu ma tendencję do otwierania ust na skutek wiotczenia mięśni przywodzących żuchwę. Niezbędna jest obserwacja dziecka w czasie snu i domykanie ust w razie ich uchylania z ewentualnym ułożeniem dziecka na boku, aby nie dochodziło do opadania żuchwy.

W okresie niemowlęcym nieprawidłowe układanie głowy dziecka do snu może być przyczyną nieprawidłowości narządu żucia. Zbyt wysokie lub zbyt niskie układanie niemowlęcia do snu powoduje zmianę w ułożeniu żuchwy, zaburzenia czynności mięśni i stawu skroniowo - żuchwowego. Ułożenie głowy zbyt wysokie powoduje przesunięcie żuchwy i języka do przodu, zaś ułożenie głowy poziome lub z odgięciem do tyłu powoduje cofniecie żuchwy i języka oraz otwarcie ust.

Dla prawidłowego rozwoju czaszki twarzowej, głowa niemowlęcia powinna spoczywać na lekkim podwyższeniu (poduszce), a kręgosłup winien być ułożony poziomo (na sprężysto twardym materacu).Poduszka powinna podnosić głowę ku górze i przechylać ją nieznacznie ku przedniej powierzchni klatki piersiowej. Ma to znaczący wpływ na przyjęcie przez język prawidłowej funkcji w jamie ustnej, a tym samym daje podstawę dla właściwego rozwoju artykulacji głosek.

Ciągłe oddychanie przez rozchylone usta prowadzi także w konsekwencji do osłabienia mięśni żuchwy i mięśni języka odpowiedzialnych za utrzymywanie go w jamie ustnej. Powoduje to niekontrolowane wsuwanie jego czubka między zęby.

 

Inne czynniki wpływające na prawidłowy rozwój mowy

 

            Należy czuwać nad warunkami anatomiczno-fizjologicznymi. Dziecko musi przebywać w środowisku domowym wśród dorosłych bezwarunkowo je akceptujących, którzy w sytuacjach codziennych nawiązują z dzieckiem kontakt wzajemnie ucząc się przekazywania informacji o określonym znaczeniu i motywując do ich powstrzymywania. Dzięki otoczeniu dziecko, więc zaczyna rozumieć mowę.

          Odżywianie ma też duży wpływ na prawidłową pracę narządów artykulacyjnych. Nieprawidłowe odżywianie występuje wtedy, gdy dziecko nie otrzymuje twardych pokarmów,w skutek czego nie są ćwiczone narządy artykulacyjne.

            Niekiedy obserwujemy u dziecka skrócone wędzidełko podjęzykowe. Przy wysuniętym języku na brodę jego czubek układa się w kształt serduszka. Wędzidełko takie wymaga ćwiczeń w celu jego rozciągania. Istotne znaczenie ma wtedy podciąganie i energiczne wywijanie czubka języka ku górze. Może ono być także poddane interwencji chirurgicznej. Po podcięciu wędzidełka w ciągu trzech dni należy rozpocząć ćwiczenia pionizacji języka.

             Wpływ na rozwój dziecka w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym mają różne choroby zakaźne, schorzenia dróg oddechowych, które mogą prowadzić do zaburzeń czynności oddechowych. Następstwem tych schorzeń może być nieprawidłowy rozwój zgryzu i mowy. Zatrucia czy zapalenie opon mózgowych może prowadzić do uszkodzenia CUN. Zaś wypadki, urazy, utraty przytomności mogą powodować dysartie, afazje, jąkanie i inne.

            Jeśli dziecko przedwcześnie traci zęby, może to być przyczyną powstania nabytych wad szczękowo-zgryzowych. Braki w uzębieniu przednim powodują redukcje lub zmiany głosek. Niekiedy bywa, iż sygmatyzm lateralny powiązany jest z brakami w uzębieniu bocznym. Braki w uzębieniu wiążą się z przyjmowaniem mimowolnych i świadomych ruchów języka w kierunku ubytków. Ruchy te mogą pośrednio działać na artykulację głosek.

            Dzieci przyjmują od najbliższego otoczenia błędy językowe, a także ubogie słownictwo. Braki w zakresie słownego funkcjonowania odbijają się niekorzystnie także na sferze emocjonalno-społecznej. W rozwoju mowy ważna jest pozycja dziecka w rodzinie. Ze względu na kształtowanie się mowy ważnym wydaje się fakt czy jest to pierwsze, kolejne najmłodsze czy może jedyne dziecko. Posiadanie starszego rodzeństwa stwarza korzystną sytuację, ale drugiej strony może stanowić regres mowy u pierwszego dziecka w wyniku narodzin następnego.

            Według Zofii Dysarz w sferze profilaktyki logopedycznej i terapii logopedycznej można formułować następujące zadania dla rodziców (rodziny): Należy budować pozytywne więzi emocjonalne w rodzinie. Prowadzić dialog  z dzieckiem od poczęcia. Wrażliwie reagować na potrzeby fizyczne i psychiczne dziecka i zaspokajać je. Nie należy sygnalizować dziecku zniecierpliwienia  w oczekiwaniu na spektakularne sukcesy w rozwoju mowy. Wzmacniać gaworzenie dziecka, zwłaszcza w przypadku dzieci z zaburzonym rozwojem , aby wykształcić  z gaworzenia funkcje mowy. Należy stworzyć dziecku rozwijające otoczenie
i umożliwić jego uczestniczenie w zabawach ruchowych w domu i na świeżym powietrzu. Dbać o prawidłowy rozwój narządów mowy od narodzin dziecka. Należy rozwijać słownictwo (zarówno rozumienie znaczeń pojęć, jak również używanie ich w wypowiedzeniach) i umiejętność budowy zdań, uwzględniając również wypowiedzenia o niższym stopniu konkretności, o znaczeniu metaforycznym oraz wieloznacznym (zwroty językowe, opowiadania, zagadki, przysłowia, bajki, rymowanki, wiersze, piosenki). Należy zgłaszać się po poradę do pediatry, audiologa, logopedy, pedagoga, psychologa i innych specjalistów w sytuacji pojawienia się niepokoju o prawidłowość rozwoju narządów mowy, słuchu, rozwoju rozumienia lub wymowy dziecka.

 

Literatura:

1. Karwowska M., Terapia zaburzeń mowy  u dziecka z niepełnosprawnością intelektualną    w stopniu lekkim,  Maszynopis monografii, Bydgoszcz 2014,
2. Dołęga Z., Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa: prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka,Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2003,
3. Rocławski B., Opieka logopedyczna od poczęcia, GLOTTISPOL, Gdańsk 1998,
4. Kaczmarek  L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1977,
5. Federowska W., Rocławski  B., Wardowska B., op.cit.,
6. Stobnicka-Stolarska P., Logopeda na oddziale położniczo noworodkowym, w: Profilaktyka logopedyczna szansą dla dziecka i logopedy, DiG, Warszawa 1996,
7. Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci - wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, UW, Warszawa 1996,
8. Mackiewicz B, Zapobieganie oddychaniu przez usta u noworodków i niemowląt, w: Opieka logopedyczna od poczęcia, pod red. Rocławski B., Gdańsk 1998,
9. Wolska J., Wczesna stymulacja rozwoju mowy, w: Profilaktyka logopedyczna szansą dla dziecka i logopedy, Warszawa1996, s.22; Federowska W., Rocławski  B., Wardowska B.,
10. Stecko E., Czynności przygotowujące niemowlęcy narząd artykulacyjny do podjęcia funkcji mowy, w: Opieka logopedyczna od poczęcia, pod red. Rocławski B., Gdańsk 1998,
11. Dysarz Z., Niektóre aspekty opieki logopedycznej w Polsce, w: Pańczyk J., Forum Pedagogów Specjalnych XXI w., Łódź 2005.

 

Opracowała

mgr Emilia Grotkowska-Mikulska