Kącik logopedyczny

PRAWIDŁOWY PRZEBIEG ROZWOJU MOWY DZIECI

Czynność mowy jest umiejętnością, która musi być nabywana przez każdego człowieka na drodze uwarunkowań społecznych poprzez kontakt z otoczeniem. Dzięki procesom społecznego rozwoju dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków. Później stają się one narządami mowy.  Zanim dziecko nauczy się wyrażać swe myśli musi przejść wiele etapów, podczas których zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, której nabywa się wolniej, z większym trudem niż innych sprawności motorycznych. Części aparatu artykulacyjnego dojrzewają co wpływa na rozwój mowy.
U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według takich samych etapów.

W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:

1. Etap przygotowawczy – okres płodowy,
2. Etap melodii – od urodzenia do 1 roku życia (podokresy: krzyk, gruchanie, głużenie, gaworzenie),
3. Etap wyrazu – od 1 do 2 roku życia,
4. Etap zdania – od 2 do 3 roku życia,
5. Etap swoistej mowy dziecięcej – od 3 do 7 roku życia,
6. Etap mowy ukształtowanej – powyżej 7 roku życia.

 

Etap przygotowawczy

 

Opisując etapy rozwoju mowy dziecka, nie można pominąć życia prenatalnego, które stanowi okres przygotowawczy do procesu powstawania mowy. Pierwszym okresem, który wyodrębnia L. Kaczmarek, jest etap przygotowawczy, zwany również okresem zerowym. Przypada on na 3 – 9 miesiąc życia płodowego. Wykształcają się w tym czasie narządy mowne i rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Jak stwierdza badacz, „mówiąc o narządach mowy, mam na myśli zarówno organy nadawcze tj. organizujące informację (obszary myślowe), produkujące substancje (ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca)
i kontrolujące (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe), jak
i odbiorcze (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe)”.

  W czasie fazy zarodkowej zarysowuje się okolica głowy, od 19 dnia tworzą się oczy, a w 4 tygodniu pojawiają się jama ustna i zawiązki uszu oraz nosa. W 2 miesiącu życia prenatalnego tworzą się wargi i zawiązek języka, zaczyna zrastać się podniebienie, otwierają się przewody nosowe, powstają kanały półkoliste ucha. Następnie zaczynają się kształtować struny głosowe dziecka. W piątym miesiącu, dziecko trenuje ssanie i połyka wody płodowe, ćwicząc w ten sposób sprawność narządów artykulacyjnych. W kolejnym miesiącu dziecko reaguje na silny dźwięk reakcją przestrachu. W siódmym miesiącu płuca dziecka są na tyle dojrzałe, że w razie wcześniejszego porodu, istnieje szansa na przeżycie poza łonem matki.

W ostatnich miesiącach życia płodowego płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Ma także możliwość rejestrowania w pamięci głosu matki jeszcze przed przyjściem na świat. Kontynuacją okresu przygotowawczego jest pojawienie się krzyku dziecka tuż po urodzeniu.

 

Etap melodii

 

Okres melodii przypada mniej więcej na pierwszy rok życia (0-1). Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą są krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzyszą im też formy awokalne takie jak: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy całego ciała w tym zwłaszcza gesty wykonywane głównie kończynami górnymi. W etapie tym doskonalone są narządy oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne oraz funkcja słuchowa.

W okresie tym niemowlę reaguje na intonację i modulację głosu ludzkiego. W ciągu pierwszych siedmiu tygodni życia dziecko wokalizuje różne dźwięki, które zbliżone są do takich samogłosek jak a, o, u. Pojawia się też krzyk, który sygnalizuje potrzeby, przykre wrażenia. Drugi, trzeci miesiąc życia u niemowlaka to początek głużenia. Zaś około piątego miesiąca życia pojawia się gaworzenie, czyli wytwarzanie kombinacji grup dźwiękowych (la, ma, ba, itp.), powtarzanych wiele razy. Od dziewiątego do dwunastego miesiąca życia rozwija się już rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko zaczyna powtarzać pierwsze słowa, a niektóre używać w określonym znaczeniu.

 

Etap wyrazu

 

W etapie tym wyrazy wypowiadane przez dziecko reprezentują całą jego wypowiedź. Występujące w tym okresie dźwięki mają swój określony porządek, nie są przypadkowe jak w gaworzeniu. W 14 m. ż. obserwujemy początek mowy spontanicznej. Pod koniec 2 r. ż. słownik dziecka zawiera już kilkadziesiąt wyrazów.

W wieku 18 miesięcy przeciętne dziecko posiada słownik, który liczy około 50 słów, oraz około 100 słów, które rozumie. Mniej więcej w tym wieku u wielu dzieci obserwujemy zjawisko określane jako eksplozja nazywania. Polega ono na wypowiadaniu nazw wszystkiego, co znajduje się w zasięgu wzroku.

 

Etap zdania

 

Okres zdania trwa zazwyczaj od 2 od 3 roku życia. W tym okresie słownik ulega gwałtownemu wzbogaceniu. Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Jednak dalej dziecko ma trudności, gdyż narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne. Głoski trudniejsze są zastępowane łatwiejszymi przez dziecko. Samogłoski mogą być jeszcze wymawiane niewłaściwie. Mowa staje się już zrozumiała dla najbliższego otoczenia..

Okres zdania Leon Kaczmarek nazywa także okresem sygnału dwuklasowego. Wypowiedzi dziecka są jednak jeszcze w tym okresie niezgodne z tradycją językową. Postać foniczna wypowiedzi jest jeszcze nie do końca ukształtowana.

Dziecko dwu i pół letnie wymawia samogłoski oraz spółgłoski:

• wargowe: p, b, m, zmiękczone pi, bi, mi,
• wargowo - zębowe: f, fi, w, wi,
• środkowojęzykowe: ś, ć, ź, dź, ń, ki, gi,
• tylnojęzykowe: k, g, ch,
• przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n,
• przedniojęzykowo - dziąsłowe: l.

Dziecko używa około 800 do 1500 słów. W wypowiedziach używa różnych części mowy: rzeczowników, czasowników, przymiotników, liczebników, przyimków, spójników, zaimków, przysłówków. Dziecko posługuje się różnymi rodzajami zdań: oznajmiającym, rozkazującym, pytającym, wykrzyknikowym.

 

Etap swoistej mowy dziecięcej

 

Dziecko prowadzi w tym etapie swobodne rozmowy. Zasadniczo posługuje się już rozbudowanymi zdaniami. 

W okresie tym dzieci tworzą wiele neologizmów, czyli nowych wyrazów,
o takim samym znaczeniu. Utworzonych od wyrazów już istniejących za pomocą odpowiednich formantów, które są przejawem rozwoju języka. Dzieci w wieku czterech lat przechodzą przez charakterystyczny okres pytań. Jest to czas, w którym pytają o wszystko, co je zainteresuje bądź, jeśli czegoś nie rozumieją. Zjawisko to związane jest z chęcią poznawania przez dziecko świata oraz z postępującym procesem poznawczym.

W wieku pięciu i sześciu lat dziecko zaczyna twórczo posługiwać się językiem oraz kształtuje wiedzę metajęzykową, co oznacza, że dzieci:

- bawią się słowami,

- zauważają wieloznaczność wyrazów,

- tworzą rymy,

- dostrzegają różnego rodzaju niuanse językowe,

- zaczynają używać porównań.

Dziecko w wypowiedziach używa od 3500 do 7000 słów w zależności od środowiska wychowawczego. W okresie tym utrwalana jest prawidłowa wymowa spółgłosek. U dziecka 5 - letniego powinna wystąpić prawidłowa wymowa głoski r.

Zakłada się, że dzieci 6 letnie powinny już posługiwać się poprawnie realizowaną  wymową. Teresa Bartkowska prowadziła badania dotyczące wymowy dzieci 6 letnich
w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, ale śmiało  można odnieść je do obecnych lat
i niestety, ale jej wyniki dowiodły, że znaczny procent (37%) dzieci nie opanowało jeszcze
w sposób prawidłowy wymowy wszystkich wyrazów.

 

Etap mowy ukształtowanej

 

We wczesnym okresie szkolnym dzieci uczą się, jak podtrzymywać wątek rozmowy oraz jak budować zdania niejednoznaczne. Wypowiedzi dziecka pełnią coraz więcej funkcji (komunikacyjna), co więcej, zauważa się, ze wzrasta zdolność do przystosowania się do potrzeb słuchacza. Uczniowie coraz lepiej stosują zasady zachowania się w rozmowie. Wypowiedzi stają się bardziej wyszukane. Dziesięcioletnie dzieci potrafią za pomocą środków językowych i niejęzykowych oddać charakter, emocje i postawę postaci podczas odgrywania scenek dramowych. W zakresie rozwoju kompetencji narracyjnej dziecko powyżej 10 roku życia potrafi interpretować oglądany obrazek i wyjaśnić sytuację przedstawioną na ilustracji; opowiadania mają przejrzystą strukturę i są zrozumiałe.

            Nie potrzeba dokładnej obserwacji, aby stwierdzić, że dzieci różnią się pod względem tempa rozwoju mowy. Jedne zaczynają mówić wcześniej, inne znacznie później. Mowa rozwija się harmonijnie lub też nierównomiernie. Czynniki biologiczne są ważnym aspektem determinujących jej rozwój. Podstawową kwestią jest dziedziczenie oraz cechy wrodzone, które wyznaczają możliwości rozwojowe w tym także rozwój mowy i nabywanie języka. Wśród cech wrodzonych należy także wskazać indywidualny poziom intelektualny. Kolejnym czynnikiem wpływającym na prawidłowy rozwój mowy jest płeć. Uważa się, że dziewczynki wcześniej zaczynają mówić, wcześniej opanowują podstawy języka.  Prowadzi to do stwierdzenia, że czynności biologiczne są ważną częścią rozwoju mowy. Nie oznacza to jednak, że przesądzają o jego charakterze. Znaczącą rolę odgrywają tu, też bowiem ogólne warunki społeczno-wychowawcze.

 

 

Literatura:

1. Demel G. , Elementy Logopedii, WSiP, Warszawa 1979,
2. Hamerlińska-Latecka A.,  Dyslalia. Psychospołeczny aspekt terapii logopedycznej,  UKW, Bydgoszcz 2012,
3. Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, Wyd. UW, Warszawa 1990,
4. Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, WSP, Bydgoszcz 1984,
5. Vasta R., Haith M. M., Miller S. A., Psychologia człowieka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne WSiP Warszawa 1995,
6. Minczakiewicz E., Mowa -Rozwój-Zaburzenia-Terapia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1997, 
7. Kaczmarek L.,  Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1997,
8. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1978,
9. Bartkowska T., Rozwój wymowy dziecka przedszkolnego jako wynik oddziaływań
   wychowawczych rodziny i przedszkola, PZWS, Warszawa 1968, 

 

 

Opracowała

mgr Emilia Grotkowska-Mikulska